Wat is dat dierlijke in ons? Frans de Waal legde dat met baanbrekend onderzoek vast en verdient daarvoor alle eer. Hij heeft onze evolutionaire wortels haarfijn blootgelegd.
De internationaal bekende primatoloog Frans de Waal is onlangs overleden. In diverse necrologieën is aan dit feit terecht aandacht geschonken. Hij heeft immers baanbrekend onderzoek gedaan naar het gedrag van verschillende soorten primaten.
Daarnaast heeft hij verschillende experimenten uitgevoerd om zijn hypothesen over de voorspelbaarheid van het gedrag van chimpansees, kapucijnaapjes en bonobo’s te toetsen. Uit een beroemd experiment blijkt bijvoorbeeld, dat kapucijnaapjes een soort rechtvaardigheidsgevoel hebben. Frans de Waal zegt zelf van zijn werk: ,,Ik heb de apen een beetje omhoog gebracht, en de mensen een beetje naar beneden.”
De overeenkomst tussen mens en dier houdt echter niet op bij apen. Gedragsbiologen hebben aangetoond dat niet alleen primaten, maar ook andere diersoorten beschikken over gevoelens en intelligentie. Zo blijken gaaien bijvoorbeeld erg slim te zijn.
Ontvangen met de nodige scepsis
Aanvankelijk werden de bevindingen van De Waal en zijn vakgenoten met de nodige scepsis ontvangen door psychologen. De laatste decennia is er duidelijk een verandering opgetreden in de waardering van gedragsbiologische inzichten. Deze kunnen nu ook worden onderbouwd vanuit de neurowetenschap. De overeenkomst tussen mens en dier kan worden verklaard vanuit de structuur en werking van ons brein.
Het menselijk brein wijkt nauwelijks af van dat van de meeste diersoorten. Er is één belangrijk verschil: de omvang van onze prefrontale cortex is groter dan die van primaten. Het is in dit deel van de hersenen waarin de typisch menselijke functies zoals plannen, problemen oplossen en het nemen van beslissingen zijn opgeslagen.
Het limbisch systeem dat in evolutionaire zin ouder is dan de prefrontale cortex, is vooral actief bij emotionele reacties en is nagenoeg hetzelfde als dat van dieren. Dit gegeven ontlokte aan De Waal de uitspraak dat in sociaal-emotioneel opzicht wij niet of nauwelijks verschillen van primaten. In de amygdala liggen kernemoties zoals seks, angst en agressie opgeslagen en het genotscentrum zorgt ervoor dat we geneigd zijn prettig gedrag te herhalen en onprettig gedrag te vermijden. Deze beide delen van het limbisch systeem werken autonoom; zowel mens als dier zijn als het ware geprogrammeerd om te overleven: als individu en als soort.
De verleidelijke combinatie van seks en macht
Vanwege het autonome karakter van impulsen uit het limbisch systeem, is het niet altijd even gemakkelijk om er niet aan toe te geven. Voor velen, zo blijkt steeds vaker, is de combinatie van seks en macht al te verleidelijk. En die verleiding geldt ook voor allerlei lekkernijen, gezien het grote aantal mensen met overgewicht. Bij verslaving zijn die impulsen ons zelfs de baas.
Er zijn dus talloze voorbeelden waaruit blijkt, dat onze evolutionaire voorgeschiedenis via ons brein doorwerkt in het gedrag van alledag. De Waal laat zien, dat chimpansees niet overgeleverd zijn aan de impulsen uit het limbisch systeem, maar dat ze daar - dank zij hun prefrontale cortex - op een effectieve manier mee kunnen omgaan. Dit geldt ook voor de mens; ook wij zijn niet overgeleverd aan onze impulsen. Impulscontrole maakt echter geen deel uit van het geprogrammeerde gedragsarsenaal en moet van jongs af aan worden aangeleerd. En daar ontbreekt het kennelijk vaak aan.
Volgens De Waal ligt moreel besef diep verankerd in ons brein en functioneert het bij primaten op pre-verbaal niveau. Moraliteit zoals we dat nu kennen, lijkt het resultaat te zijn van een emergent proces dat zijn oorsprong vindt in het verre verleden en dat bepaald werd door de interactie tussen cognitie en emotie.
Het veranderende aantal geboden
Iets van deze emergentie vinden we terug in de wijze waarop de tien geboden zijn ontstaan. Bijbelexegeten hebben ontdekt, dat er in de bijbel een aantal ‘lagen’ kunnen worden onderscheiden die de ontstaansgeschiedenis van de bijbel reflecteren. Zoals uit verschillende versies van de bijbel blijkt, is zowel het aantal geboden als de inhoud ervan in de loop van de eeuwen aan verandering onderhevig geweest. We zijn inmiddels zo ver dat sinds 1948 onze moraliteit, los van religie, vastligt in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
Voor mij heeft Frans de Waal onze evolutionaire wortels haarfijn blootgelegd en daarmee onze plaats op deze planeet gemarkeerd. Daarom is er nauwelijks een mooier eerbetoon aan hem denkbaar, dan dat dit mens- en wereldbeeld, waaraan hij een belangrijke bijdrage heeft geleverd, deel gaat uitmaken van ons collectief bewustzijn.
Reactie plaatsen
Reacties